Zmarły członek rodziny pozostawił po sobie testament, jednak okazało się, że w ogóle nie zostałeś w nim uwzględniony? Często zdarzają się sytuacje, kiedy to zmarły chce ofiarować cały swój majątek konkretnej osobie, pozbawiając tym samym swoją rodzinę jakichkolwiek przysporzeń majątkowych lub obdarowując ich w nieznacznym zakresie. Należy jednak pamiętać, że ustawodawca w pewien sposób zabezpieczył najbliższą rodzinę zmarłego – spadkodawcy i ustanowił instytucję zachowku, na podstawie którego spadkobiercy mogą uzyskać przynajmniej część przysługującego im udziału w spadku.
Co to jest zachowek?
Zachowek jest to uprawnienie osób należących do najbliższej rodziny zmarłego do partycypowania w określonej części jego majątku wchodzącego w skład spadku. Instytucja zachowku ma na celu ochronę bliskiej rodziny zmarłego, na wypadek, gdyby poszczególne osoby z tego kręgu nie zostały w ogóle powołane do dziedziczenia lub otrzymałyby udział w spadku ale w zbyt małej wysokości. Oznacza to, że jeśli osoby najbliższe nie otrzymały po zmarłym żadnego majątku lub nieznaczną jego część, zgodnie z zapisami ustawy, mogą one żądać od pozostałych spadkobierców określonej sumy pieniędzy, która powinna zostać obliczona zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego.
Kto może domagać się zachowku?
Zachowku mogą domagać się jedynie członkowie najbliższej rodziny zmarłego, do której należą:
- zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki),
- małżonek,
- rodzice;
– i którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Należy więc wziąć pod uwagę wyłącznie osoby, które w tym konkretnym przypadku byłyby powołane do dziedziczenia z ustawy (np. gdyby zmarły nie sporządził w ogóle testamentu). Oznacza to, że prawo do zachowku mają w pierwszej kolejności dzieci zmarłego i małżonek. W drugiej kolejności prawo do zachowku uzyskują obok małżonka – wnukowie spadkodawcy, a później ewentualnie dalsi zstępni. W braku zstępnych prawo do zachowku mają rodzice zmarłego. Mogą oni żądać zachowku, gdy spadkodawca nie miał dzieci/wnuków/prawnuków albo zmarli oni jeszcze przed otwarciem spadku lub są traktowani, jakby nie dożyli otwarcia spadku (zrzekli się dziedziczenia, zostali uznani za niegodnych albo odrzucili spadek).
W jaki sposób obliczyć, ile można uzyskać z tytułu zachowku?
Wysokość zachowku jest uzależniona od kilku czynników. Dla każdego uprawnionego podstawa jego obliczania może być inna – chodzi zarówno o substrat zachowku, jak i ułamek przez który substrat ten należy pomnożyć.
Na początku należy ustalić jaki udział spadkowy przypadłby danej osobie, gdyby zmarły nie sporządził testamentu, tj. mielibyśmy do czynienia z dziedziczeniem ustawowym.
W pierwszej kolejności powołane do spadku z ustawy są dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.
Przykładowo, jeśli zmarły miał małżonka oraz dwójkę dzieci (Jan i Paweł) – na każdego przypada 1/3 udziału w spadku. W tym przypadku rodzice zmarłego nie otrzymują nic. Dopiero, gdyby zmarły nie posiadał zstępnych, wówczas zostaliby powołani do spadku małżonek wraz z rodzicami.
Ustalając powyższe udziały spadkowe, możemy przejść do kolejnych kroków, które pozwolą określić wartość zachowku.
Przyjmijmy, że w skład spadku wchodziła nieruchomość o wartości 500.000,00 zł oraz samochód o wartości 100.000,00 zł. Zmarły w swoim testamencie zapisał nieruchomość małżonce, natomiast samochód jednemu z dzieci – Pawłowi. Jan nie otrzymał nic.
Co do zasady zachowek obliczamy w ten sposób, że udział w spadku, który przypadłby spadkobiercy w ramach dziedziczenia ustawowego (o którym pisałam wyżej) dzielimy przez pół. Jeśli więc chcemy obliczyć wartość zachowku jaki przypadłby jednemu z dzieci zmarłego, na podstawie powyższego przykładu otrzymamy wynik: 1/3 x 1/2= 1/6 udziału w spadku.
Wartość spadku łącznie wyniosła 600.000,00 zł (nieruchomość + samochód). Gdyby zmarły nie sporządził testamentu, wówczas małżonek oraz dzieci odziedziczyliby spadek w równych częściach po 1/3 każdy (600.000,00 zł / 3=200.000,00 zł).
W celu obliczenia zachowku, który przypadnie Janowi, bierzemy pod uwagę obliczoną wyżej wartość 200.000,00 zł i dzielimy przez pół -> 200.000,00 zł x 1/2 = 100.000,00 zł.
Widzimy więc, że pomimo tego, iż Jan nie został w ogóle uwzględniony przez swojego zmarłego rodzica w testamencie, przysługuje mu prawo do zachowku, którego wartość w tym przykładzie opiewa na kwotę 100.000,00 zł.
UWAGA! Inaczej zostałby obliczony zachowek w przypadku, gdyby osoba uprawniona była trwale niezdolna do pracy albo jeżeli byłby to zstępny (dziecko, wnuk, prawnuk), który jest małoletni – w tym przypadku zamiast kwoty odpowiadającej 1/2 wartości udziału, należy przyjąć podwyższoną wartość w wysokości 2/3 (z przykładu: 200.000,00 zł x 2/3 = 133.333,00 zł).
Czy darowizny dokonane wcześniej przez zmarłego mogą wpłynąć na wartość zachowku?
Tak, zarówno darowizny dokonane przez zmarłego, jak i zapisy windykacyjne dolicza się do stanu czynnego spadku. Dla dokonania doliczenia darowizn do spadku jest obojętne, czy przedmiot darowizny nadal istnieje albo czy wchodzi w skład majątku obdarowanego.
Modyfikując nieco wskazany wyżej stan faktyczny, przyjmiemy, że Jan co prawda nie został powołany do dziedziczenia w testamencie pozostawionym przez spadkodawcę, jednak jeszcze przed jego śmiercią otrzymał od zmarłego rodzica gotówkę w wysokości 100.000,00 zł. Należy tę wartość doliczyć do stanu czynnego spadku i w ten sposób otrzymamy kwotę 700.000,00 zł (500.000,00 zł + 100.000,00 zł + 100.000,00 zł).
Dalej ustalamy wartość zachowku: 700.000,00 zł x 1/3 x1/2 = 116 667,00 zł
Jeśli więc Jan otrzymał już kwotę 100.000,00 zł, może domagać się jeszcze różnicy pomiędzy obliczoną wartością zachowku, a uzyskaną wcześniej kwotą pieniężną (116.667,00 zł – 100.000,00 zł = 16.667,00 zł).
UWAGA! Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych.
Od kogo można domagać się zapłaty zachowku?
W pierwszej kolejności zobowiązani do zapłaty zachowku są spadkobiercy, którzy odziedziczyli spadek – zarówno testamentowi, jak i ustawowi. Może zdarzyć się sytuacja, że pomimo dziedziczenia ustawowego, po doliczeniu darowizn lub/i zapisów windykacyjnych, jeden z uprawnionych otrzymał mniejszą wartość, niż należny mu zachowek – wtedy może domagać się wyrównania, jak wyżej. W dalszej kolejności, zobowiązane do zapłaty zachowku są osoby na rzecz których ustanowiono zapis windykacyjny, a następnie osoby, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę.
UWAGA! Jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
W naszym przypadku Jan może domagać się zapłaty zachowku wyłącznie od swojego rodzica, który otrzymał nieruchomość. Paweł również może domagać się od rodzica różnicy pomiędzy wartością otrzymanego spadku, a wartością zachowku.
Co, jeśli osoba zobowiązana do zapłaty zachowku, nie chce dobrowolnie oddać pieniędzy?
W przypadku, gdy osoba zobowiązana do zapłaty zachowku, nie chce zapłacić pieniędzy dobrowolnie, wówczas należy skierować do sądu pozew o zapłatę kwoty stanowiącej wartość należnego zachowku.
Do jakiego czasu można domagać się zapłaty zachowku?
Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu (otwarcia i ogłoszenia testamentu dokonuje sąd lub notariusz – należy w tym celu przeprowadzić stosowną procedurę).
Natomiast jeśli testamentu nie było – roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku (otwarcie spadku następuje w chwili śmierci spadkodawcy).
Jeśli potrzebujesz pomocy lub chcesz uzyskać więcej informacji, zapraszam do kontaktu z kancelarią -> formularz -> dane kontaktowe
Jeśli jesteś zainteresowany innymi artykułami i chcesz być na bieżąco ze wszystkimi ciekawostkami prawniczymi, zapraszam do polubienia i obserwowania mojej strony na facebooku -> Kancelaria Adwokacka Magdalena Tybor.
Przeczytaj również:
Czy można unieważnić umowę darowizny osoby chorej na Alzheimera?
Zmarły krewny pozostawił w spadku nieruchomość – jak uregulować wpis w księdze wieczystej?
Krewny zmarł za granicą – jak przeprowadzić postępowanie spadkowe?
Jakie roszczenia odszkodowawcze przysługują rodzinie oraz najbliższym osoby zmarłej wskutek wypadku?
Przegapiłeś termin na odrzucenie spadku? Jak zabezpieczyć się przed odziedziczonymi długami?